ساختار و کارکرد گردشگری مذهبی- فرهنگی و ضرورت مدیریت یکپارچه در کلان¬شهر مشهد

شهر مشهد، مدفن علی­ابن موسی­الرضا(ع)، امام هشتم شیعیان دوازده امامی با  2427316 نفرجمعیت درآبان­ماه 1385، بزرگترین کلان­شهر کشور پس از تهران است. کارکردها و ساختارهای شئون زندگی معنوی (اجتماعی و فرهنگی) و مادی (اقتصادی و فضایی) شهر برخاسته از همین سرشت مذهبی- فرهنگی است.      با عنایت به قداست این آستان، زائران مسلمان (عمدتاً شیعیان) از سراسر جهان طی سده­های متمادی به این شهر سرازیر شده­اند. این شهر پس از انقلاب اسلامی ایران با ایجاد تسهیلات و تأسیسات مورد نیاز و نیز به دلیل مصونیت نسبی از آسیب­های جنگ تحمیلی و تقویت باورهای دینی- مذهبی، اهمیت و تعداد گردشگران مذهبی- فرهنگی آن رو به فزونی گذاشت. تا آنجا که تعداد گردشگران داخلی در سال 1385 به 32808213 نفر و تعداد گردشگران خارجی به 694473  نفر  افزایش یافته است. این شهر که قطب اقتصادی شرق کشور است، نه تنها مهمترین شهر گردشگری ایران است بلکه در جهان اسلام نیز از جنبه­ی گردشگری مذهبی- فرهنگی مورد توجه است. هدف اصلی این پژوهش آن است که چگونه می­توان ضمن برخورداری از منافع حاصل از گردشگری مذهبی- فرهنگی شهر از میزان اثرات سوء آن کاست و در راستای پایداری شهر و منطقه بهره­مند شد. پژوهش حاضر از نظر روش شناختی بر پایه­ی نظریه سیستمی و کارکردشناسی است. روش جمع­آوری اطلاعات برمبنای کتابخانه ای- اسنادی و نیز میدانی (پرسشنامه، مصاحبه و...) بوده و جهت تجزیه و تحلیل داده­ها از نرم­افزارSPSS  و  برای تحلیل مکانی از نرم­افزار ARC GIS استفاده شده است. در این راستا تحلیل ما بیانگر آن است که گردشگری مذهبی- فرهنگی شهرمشهد دارای ویژگی­های خاص است؛ به­طوری­که کارکردهای متنوع و عام­المنفعه، مشارکت داوطلبانه و خیرخواهانه مردمی و جلب دسته­های مختلف مذهبی در طول سال به ویژه در ایام خاص مذهبی، باستانی و اوقات فراغت، انبوه زائران و گردشگران مذهبی- فرهنگی را از اقشار متفاوت اقتصادی جامعه به خود جذب نموده است. با این وجود مشهد افزون بر بهره­مندی از اثرات مثبت اقتصادی، اجتماعی/ فرهنگی گردشگری مذهبی- فرهنگی، گرفتار ناپایداری­های مختلف زیست محیطی، اجتماعی، فرهنگی از جمله اسکان غیررسمی است. عمده­ی این ناپایداری­ها از جمعیت فزاینده و گسستگی مدیریت شهری، یعنی عدم مدیریت یکپارچه­ی آستان قدس رضوی با  سایر دستگاههای دولتی و غیردولتی که بخشی از مدیریت گردشگری شهر و منطقه را عهده دارند، سرچشمه    می­گیرد. بنابراین شایسته است، نهادی فرادست متشکل از کنشگران فوق تشکیل شود تا برای برقراری ارتباط سازمند اجزاء و کارکردهای گردشگری مذهبی/ فرهنگی به نفع تقویت و کارایی بیشتر در راستای توسعه­ی پایدار شهر و منطقه که جدای از کارکرد گردشگری  نیست، تلاش و فعالیت نماید.